21 maart 2008 : Goede vrijdag

Ons lijden nam Hij op zich

Marcel Braekers

Korte stilte

Gebed

Verborgen God

Lied 10: “Ik sta voor U in leegte en gemis”

Begroeting

Is het niet vreemd dat het meest centrale aspect van ons christelijk geloof ook voor het meeste vragen zorgt? Waarom moest Jezus zo nodig lijden? Voor onze zonden? Om een oninlosbare schuld van de mensheid te delgen? Waarom liet God dit alles gebeuren en greep Hij niet in om zijn geliefde kind te redden?

Veel van dit soort vragen verwijzen naar een achterhaald mens- en Godsbeeld waarbij God als een woedend, wraakzuchtig en almachtig opperwezen wordt voorgesteld. Het zijn primitieve projecties waar het oudste geloof en elke generatie bovenuit moeten groeien. De vraag naar het waarom van alle lijden, en in het bijzonder dat van Jezus, blijft daarmee evengoed onopgelost. Maar misschien zijn we met een 'oplossing' ook niets gebaat en is de vraag 'hoe aanwezig te zijn bij het lijden' veel belangrijker. Mensen moeten zich niet extra geselen, er is reeds genoeg ellende in de wereld. Indien wij het lijden van Jezus herdenken is het in eerbied om Hem en om de zovelen die door een hel van leed moeten gaan. Maar daarbij doen wij dit vanuit de overtuiging dat er een onverwoestbare levenskracht aanwezig is, die met God te maken heeft.

Twintig eeuwen hebben kunstenaars op allerlei manieren uiting gegeven aan hun meevoelen, hun verontwaardiging en hun poging de lijdende mens in zijn kwetsbare schoonheid nabij te brengen. Ik heb daarom ervoor gekozen om het lijdensverhaal nabij te brengen via een reeks van glasramen door Ted Felen gemaakt. Deze Nederlandse kunstenaar heeft in zijn werk vanaf 1960 uitdrukking gegeven aan zijn verwondering en protest tegen de absurditeit van religieus geweld en repressie verbonden met een ideologie. Zijn kruisweg bevat 14 staties plus een openings- en afsluitingsbeeld. Ik nodig jullie uit om mee te kijken. Ik zal de beelden van een korte commentaar voorzien en we wisselen het bekijken van de beelden af met momenten van zingen, luisteren en stil worden.

De kruisweg van Ted Felen

in de Maria ten Hemelopnemingskerk te Nijmegen (1963)

De afbeeldingen van de kruisweg zijn auteursrechtelijk beschermd. Klik op de afbeelding hiernaast ("De eerste nacht") voor een link naar de website van de kunstenaar.

* De eerste nacht

De eerste nacht in de tuin van Getsemane, letterlijk vertaald 'olijfpers'. Jezus voelt zich als in een oliemolen volledig uitgeperst. Alles is voor Hem aardedonker geworden. Hij heeft zich van zijn vrienden afgezonderd en valt ten prooi aan wanhoop. Tussen de olijftakken ligt Hij op de grond. De handen graaien in het niets, de voeten voelen geen grond meer. Jezus roept naar zijn Vader, maar de hemel lijkt wel gesloten. Zo stelt dit beeld de vraag hoeveel angst, hoeveel verdriet niet in stille afzondering worden ondergaan zonder een menselijke of religieuze ondersteuning.

Eerste afbeelding: van man tot man

Twee mannen tegenover elkaar: één zit, de ander staat, rechter en arrestant, meester en knecht. De rechter wordt in de rug gedekt door het grootste machtsapparaat van die tijd. Maar hoe relatief is niet alle macht? De rechter heeft het procesverbaal op zijn knieën liggen en oordeelt. Maar zijn macht blijkt façade, als hij zwicht voor de dreiging van het gepeupel. De ander is weerloos. De blik van Jezus is niet hoogmoedig, maar drukt innerlijke zekerheid uit. Rechter en arrestant zijn omgeven door warrige takken van de doornen waarmee Jezus zal gekroond worden.

Tweede afbeelding: onder het juk

Jezus draagt zelf zijn kruis, de dwarsbalk die de veroordeelde als een juk op zijn schouders moest nemen. Waarom bracht de kunstenaar zoveel licht in dit brandglas? Was hij misschien ervan overtuigd dat als iemand van binnenuit zijn leven aanvaardt, een licht hem omgeeft. Zo is deze lijdensgeschiedenis een verhaal van een keuze: het in vrijheid een weg gaan tot het einde liever dan in compromissen of gesjoemel te kiezen voor een grijze middelmatigheid. Ligt daar niet de oorzaak van zijn gewelddadige dood?

Derde afbeelding: een gevallene

Terwijl de evangelisten opvallend sober zijn over de tocht naar Golgota, heeft men in de christelijke traditie vanuit een meevoelende fantasie allerlei scènes toegevoegd, o.a. Dat Jezus 3 keer valt. Vallen is een sterke uitdrukking van pijn en schrik. Het is ook een symbolisch woord verwijzend naar de val van Adam en Eva, de val van regimes, de vervallenheid in het alledaagse, enz.

(Muziekfragment)

Vierde afbeelding: kind en moeder

Hoewel geen enkel evangelie hiervan melding maakt kan de volksvroomheid zich niet voorstellen dat Jezus' moeder zou ontbreken. Op deze afbeelding houdt Jezus de handen van zijn moeder vast, niet omgekeerd. De grote handen, de omlaag kijkende ogen willen troosten. Ook dit glasraam is opvallend licht, zoals echte troost ook verlichting brengt.

Vijfde afbeelding: met tweeën één

Een voorbijganger, Symon van Cyrene, die van zijn akker komt, de vader van Rufus en Alexander, wordt gedwongen het kruis mee te dragen. Waarom vermeldt de evangelist zo uitdrukkelijk zijn naam en de namen van zijn zonen? Werden zij later in de geloofsgemeente bekende leerlingen? Wanneer je een ander helpt zijn kruis te dragen, ontstaat een verbondenheid en omkeer, die je eeuwig bijblijft. De twee mannen lijken wel één, eenzelfde gezicht, eenzelfde kleding, de een minder afgemat dan de ander. Elkanders lasten dragen, solidair zijn met wie onderuit gaat werd één van de centrale opdrachten voor ieder christen.

Zesde afbeelding: het ware gezicht

Jezus ontmoet een vrouw, volgens de legende Veronica. Verus = waar, eikoon = beeld. Veronica drukt een doek op Jezus' gezicht en is verrast het ware beeld te zien. In de doek ziet zij niet alleen het ware gezicht van Jezus, maar het gezicht van elke arme, elke verdrevene als een beeld van de ware God.

(Lied 612: “Stem als een zee van mensen”)

Zevende afbeelding: recidive

Vallen, opstaan en weer vallen. De pijn is ondragelijk, de kleuren van het schilderij zijn intenser dan daarvoor. Jezus is helemaal rood van pijn, weerloos en alleen. De doornentakken worden dikker. Zoals in de psalm staat geschreven: 'de strikken van de dood omspannen mij, ik zie geen uitweg meer.'

Achtste afbeelding: tranen over Jeruzalem

Tranen over Jeruzalem, tranen over Bagdad, over Darfour, over elke stad die beheerst wordt door verdeeldheid en geweld. De vrouwen langs de weg herinneren aan de dwaze moeders, aan degenen die aandacht vragen voor onverdiend lijden.

Negende afbeelding: als een worm

Voor de derde keer valt Jezus. Hij ligt met gesloten ogen als wil Hij niet meer opstaan. Wat de profeet over de lijdende dienaar had geschreven, herkenden de leerlingen in hun meester: “Hij was het die onze ziekten droeg, die ons lijden op zich nam. Wij zagen hem echter als een verstoteling, door God geslagen en vernederd.” (53,4)

Tiende afbeelding: ontkleed

Een mens die men de kleren afrukt is plots weerloos en kwetsbaar. Merkwaardig hoe de bij Jezus staande figuur helemaal geen agressie uitdrukt, maar in deemoed het hoofd buigt. Zou de kunstenaar hier opnieuw aan Simon van Cyrene hebben gedacht of portretteerde hij zichzelf als degene die aan ons deze kwetsbare Christus toont?

(Lied 405: “O Hoofd, vol bloed en wonden”)

Elfde afbeelding: aan het kruis

De rode mantel is afgenomen, Jezus ligt ontkleed en ontvleesd. “Mijn God, mijn God, waarom hebt U mij verlaten”. Er is een lijden voorbij de taalgrens, waarbij slechts kreten nog waarheid zijn.Paul Celan was van mening dat na Auschwitz poëzie niet meer in mooie rijmversen kon geschreven worden, omdat ze zo het lijden zou verdoezelen.

Twaalfde afbeelding: het is volbracht

Zijn leven is ten einde, zijn opdracht volbracht. Hij wilde de wereld een andere ervaring van God brengen, mensen op een andere manier leren kijken naar zichzelf en naar elkaar. 'Ziedaar uw koning'. De rode mantel hangt als een koningskleed achter Hem gedrapeerd. Zoals Jezus zelf zei: “Mijn koninkrijk is niet van deze wereld”, niet alles wat mensen nastreven. Deze dood is niet de dood van een verliezer maar het begin van een nieuwe tijd.

Dertiende afbeelding: de moeder, de zoon

Meestal is degene die achterblijft het meest getroffen. Het leven gaat gewoon verder, maar het doel waarvoor men leefde is voorbij. De moeder van smarten, de piëta, is voor alle generaties een archetypisch beeld geworden van onverwerkt verdriet, van mensen die verder moeten leven, terwijl hun geliefde, de zin van hun leven is ontnomen. Waarvoor, waartoe? Dagelijks worden ons beelden getoond van eenzelfde wanhoop, van mensen die wij meedragen.

Veertiende afbeelding: de tweede en derde nacht

De natuurelementen schudden de aarde, het gordijn in de tempel scheurde in twee, het oude heilige, het afgeschermde was voorbij. Zijn lichaam werd in een pas uitgehouwen grot gelegd. Een plaats van stilte en rust. Doorheen deze stilte komt, zoals zo vaak, alles op zijn plaats.

(Lied 413: “Nu valt de nacht, het is volbracht”)

* Uitgebroken

Een explosie van licht en kracht, de sabbath is ten einde, bij het opkomen van de zon keert de levenskracht terug over de aarde, over de mens, over het leven. De dood heeft niet het laatste woord. Jezus handen staan open naar het goddelijk licht, het onverwachte en ondenkbare dat dankzij Hem aan de wereld wordt getoond.

Zoek niet mijn graf

Bloemenhulde

Zang: Ecce lignum crucis in quo salus mundi pependit
veni adoremus

Tijdens bloemenhulde zang over de dode: Apolytikion

“Toen uw smetteloos lichaam van het kruis werd afgenomen heeft de edele Jozef het in een blanke doek gewikkeld, het met fijn reukwerk gebalsemd en U in een heel nieuw graf neergelegd”

Grote Voorbeden

Laten wij in dit uur voor de wereld en alle mensen bidden naar wie de Heer zijn armen op het kruis heeft uitgestrekt:

-     voor allen die kreunen om verlossing. Voor de slachtoffers van burgeroorlogen, voor hen die lijden onder de bombardementen en de terreur van troepen. Voor de slachtoffers van natuurrampen, voor hen die ziek worden in een vernield ecologisch systeem.

-     Bidden wij voor wie moeten leven in uiterste armoede, die vertwijfelend uitzien naar een helpende hand. Voor wie opkomen voor recht en vrede en daarom gevangen worden en gefolterd.

-      Bidden wij voor de geestelijk armen, voor die gestoord en geschonden zijn, voor hen die traag en pijnlijk lichamelijk worden onderuit gehaald. Voor hen die in eenzaamheid sterven zonder de troost van een nabije God.

-    Bidden wij voor allen die geloven in dezelfde verlossende Christus. Dat ons gemeenschappelijk geloof een kracht mag zijn om verschillen te respecteren en van elkaar te leren.

-   Bidden wij voor het Joodse en Arabische volk. Dat angst en geslagen wonden niet het laatste woord behouden. Wij bidden voor allen die vanuit hun godsdienst zingen tot hun God. Dat we elkaar mogen toezingen, dat het niet-weten rond dit kruis ons mag omvormen tot respectvolle luisteraars.

-   Bidden wij voor ouders en kinderen, voor de meest kwetsbaren van onze samenleving. Wij bidden voor priesters en religieuzen, voor alleenstaanden, voor hen die moeten leven in een pijnlijk proces van scheiden. Roep ons op Heer om te blijven dromen van een dienende geloofsgemeenschap, van een samenleving waar mensen elkaar het licht aanreiken en opbeuren.

-    Voor hen die sterven en niet worden betreurd, voor allen die zoek zijn geraakt in oorlog en gevangenschap, voor hen die in wanhoop zelfmoord pleegden: hoor hun schreiend roepen en bewaar hen in uw hart.  

Rond het altaar:

Gebed bij de gaven van brood

Onze Vader

Communielied nr. 649: “Kom in mij, win, ontwapen mij”

Bezinning bij het kruis: