1 november 2008 : Allerheiligen

Dit is de tijd van het kerkelijk jaar waar de aandacht gaat naar wie gestorven is. De dood is een niet erg populair thema. Misschien is de dood wel het enig taboe dat stand houdt in onze maatschappij zonder taboes en zeker het taboe van onze eigen dood. De dood confronteert ons met onze grenzen, we hebben er niet veel vat op: we weten niet met zekerheid wanneer we zullen sterven en wat er nadien zal gebeuren. Misschien daarom verkiezen zo weinig mogelijk eraan te denken: we schuiven het idee dat we ooit eens zullen sterven graag voor ons uit. We gaan ervan uit dat we nu moeten leven. Sterven, dat is voor later, want de dood is een spelbederver, zoals een personage waar we liefst in zo’n wijd mogelijke kring omheen gaan. Onze opvoeding bereidt ons voor op het leven, maar wie bereidt ons voor op de dood? Hoe is mijn relatie met de dood en hoe kan de dood mij beter leren leven? Durf ik de dood in de ogen kijken? Of leef ik alsof de dood niet bestond?

Stel dat ik zeker weet dat ik binnen het komende jaar sterven zal, hoe ziet dan de inventaris van mijn leven er tot op heden uit? Zou ik gewoon verder leven zoals ik nu leef? Wat zou ik nog blijven doen? En wat zou ik niet meer doen? Wat zou ik anders doen? Wat zou ik tegen mijn geliefden zeggen dat ik nog niet heb gezegd? Met wie zou ik mij verzoenen? En zou mijn leven tijdens dit laatste jaar er heel anders uitzien als nu, of net hetzelfde?

Kan ik me in dankbaarheid voor het leven verzoenen met het feit dat mijn aardse leven zal eindigen als een hoopje stof dat de aarde voeden kan?
De bijbel biedt ons een rijke waaier aan wijsheid betreffende dood en leven. Leven en dood vormen een onafscheidelijk koppel: er is een tijd van leven en een tijd van sterven. Misschien is het meer omwille van onze manier van naar de dood te kijken dat we angst hebben voor de dood dan omwille van wat de dood in essentie is: gewoon deel uitmakend van ons leven hier op aarde: we worden geboren, we leven en we sterven, zoals alles wat leeft in de natuur. Tagore schrijft: “wij zijn allen uitgenodigd op het Banket van het Leven. Ieder om er zijn deuntje, enkele noten, te spelen, en wanneer de tijd gekomen is en de meester des huizes aankondigt dat het feest voorbij is , moeten we alleen maar rechtstaan, buigen en vertrekken”. Alles heeft zijn tijd.

Met evenveel rust en welwillendheid met de dood omgaan als met het leven veronderstelt een wijsheid en zielenrust die weinigen hebben. Een wondermooie gedicht van William Wordtworth beschrijft een oude man die deze rust blijkbaar heeft gevonden:

Oude man of reis.

De kleine haagmussen,
pikkend langs de weg, letten niet op hem.
Hij stapt maar door, en zijn gelaat, zijn pas,
drukken hetzelfde uit; zijn armen, benen, blik
en zijn gebogen rug getuigen van
een man die niet in pijn beweegt, maar wel
bedachtzaam. Onbewust verkeert hij in
bestendige rust: hij is als iemand die
elke inspanning vergeten is, iemand die
door groot geduld zo’n zachte vorm verkreeg,
waardoor geduld iets lijkt wat hij
niet langer nodig heeft. Door de natuur wordt hij
geleid naar zulke pure vrede, dat jongelui
vol afgunst kijken naar wat hij amper voelt.
-Ik vroeg hem waar hij heen wou gaan, en wat
het doel was van zijn reis; hij antwoordde:
“Wel, heer! Ik ben al vele mijlen onderweg
om afscheid van mijn zoon te nemen; hij was
matroos en werd na een zeeslag naar Falmouth
gebracht, waar hij in een ziekenhuis op sterven ligt.”

Deze oude man , op weg naar zijn stervende zoon, straalt pure vrede met het leven uit. Hij is niet bitter omdat zijn zoon eerst moet gaan, hij is niet kwaad. Zijn verdriet verstoort zijn rust niet, het sluit hem niet af van het leven. Hij blijft alert voor wat het leven hem biedt en laat zich niet verpletteren door de dood die op de loer ligt.

In zijn boek: Tegen de zon inkijken, beschrijft de Amerikaanse psychiater Irvin Yalom hoe een bewustwordingservaring als een droom, een verlies, de dood van een dierbare, een levensbedreigende ziekte of gewoon naderende ouderdom ons hoger op kan tillen en een keerpunt kan zijn op weg naar een zinvoller leven. Cruciaal daarbij is dat mensen uit deze ervaringen inspiratie putten om hun prioriteiten te verleggen, zich minder zorgen te maken over onbelangrijke zaken, op te houden met dingen te doen die ze niet willen doen, oprechter te communiceren met degenen van wie ze houden, de schoonheid van het leven bewuster te ervaren en bereid zijn meer risico’s te nemen voor een bevredigender en liefdevoller leven. Yalom laat zich inspireren door de stoïcijnen wanneer hij schrijft dat de fysieke dood ons weliswaar vernietigt, maar dat het idee van de dood ons redt.
In Oorlog en vrede, beschrijft Tolstoj hoe Pierre, de hoofdpersoon, op het punt staat geëxecuteerd te worden door een vuurpeloton, maar op het laatste moment, gratie krijgt. Deze verdoolde ziel verandert volkomen door deze gebeurtenis en leeft vol levenslust en doelbewust verder.
Confrontatie met de dood kan voor ons de weg openen naar een zinvoller leven. Het evangelie van vandaag, de zaligsprekingen, beschrijft ons die weg.

In de Zaligsprekingen heeft Jezus het niet over de grote helden van vandaag maar over mensen die in vrede leven met zichzelf en anderen en die, vanuit hun verbondenheid met God en de mens een zo zinvol mogelijk leven proberen te leiden. Hoe meer we met het leven en met alles wat leeft verbonden zijn, hoe rustiger we de dood kunnen in de ogen kijken, hoe sterker we met God verbonden zijn hoe minder we de dood moeten vrezen. Voor wie gelooft vormt God de brug tussen onze aardse dood en een leven in een andere dimensie.
Het moet bijzonder hard zijn om in eenzaamheid te lijden en te sterven, maar existentiële eenzaamheid, geen voeling hebben met het transcendente, vergroot de angst om te sterven aanzienlijk. We herinneren ons nog misschien het bekende verhaal van Elkerlyc die zoekt naar iemand die hem op zijn laatste reis kan vergezellen. Uiteraard vindt hij hiervoor weinig kandidaten…Op het moment dat hij zich erbij heeft neergelegd dat hij de eenzame reis alleen zal moeten aanvaarden ontdekt hij een reisgezel die wel beschikbaar is en bereid is hem zelfs tot in de dood te vergezellen: de deugd.

In haar laatste boek, Derniers fragements d’un long voyage, dat ze geschreven heeft in de laatste maanden voor ze stierf aan een zeer pijnlijke agressieve kanker schrijft de Zwitserse schrijfster Christiane Singer:

"Wanneer er niets meer overblijft is er enkel nog de liefde. Alle dammen breken. Men verdrinkt, men gaat volledig onder. De liefde is geen gevoel. Ze is de essentie van de schepping. Ik geloofde dat liefde verbondenheid is maar ze gaat veel verder! We moeten ons zelfs niet verbinden: we maken allen deel uit van elkaar. Dit is het duizelingwekkende mysterie: aan de andere kant van het ergste dat ons kan gebeuren wacht de Liefde. En hoe meer ik erin slaag om lief te hebben, hoe meer ik ook in staat ben om liefde te krijgen: ik voel me gedragen door al de mensen die ik ooit ontmoette die me hebben doen groeien en die ik heb doen groeien. Je moet geveld worden als een boom om rondom je dergelijke kracht van de liefde te ervaren."

En verder schrijft ze: "Het is moeilijk om uit te leggen hoe ik dit avontuur beleef. Ik voel me bewoond door een oneindige vrijheid. Met hoeveel vreugde zou ik willen verder leven met jullie in deze wereld. Maar ik ervaar het niet als een mislukking indien zich een andere weg voor mij opent. Alles is leven, of ik nu leef of sterf. Alles is Leven…Ik vraag jullie met een immense tederheid om geen druk op me uit te oefenen om bij jullie te blijven. In de ruimte waarin ik evolueer bestaan er geen categorieën meer. Dat de vrede en de genade die me omringen ook uw deel zijn. Van waar ik ben, waar ik zal zijn, ben ik en zal ik bij jullie zijn.”

Voor wie zalig zijn is de dood niet het einde, maar een begin van leven in een totaal andere dimensie.