15 augustus 2009: Onze Lieve Vrouw Hemelvaart

Lut Saelens

In de katholieke kerk is Maria ongetwijfeld de heilige die met kop en schouders uitsteekt boven alle anderen en ook in de wereldgeschiedenis is zij de meest geëerde vrouw en een krachtig vrouwelijk symbool. Toch staat er weinig over haar in de Bijbel, waardoor er ruimte was en is voor diverse invullingen en interpretaties.

Gedurende tweeduizend jaar heeft de figuur van Maria bij mannen en vrouwen, bij diverse volken en etnische groepen verschillende beelden opgeroepen. Verschillende religieuze, sociale en politieke stromingen, rechts of links, conservatief of progressief, hebben onderling zeer afwijkende beelden van Maria geconstrueerd ter ondersteuning van hun standpunten. Ook het sterk geïdealiseerde en gemystificeerde beeld dat de Kerk van Maria naar voor schoof, onder andere gesteund door een paar dogma’s zegt iets over deze door mannen bestuurde organisatie.

Geboeid door dit thema stelde ik aan een aantal mensen, mannen en vrouwen, gelovigen en ongelovigen, de vraag wat Maria voor hen betekende. Uit hun antwoorden bleek dat wat ze uit de Bijbel over Maria wisten een uitgangspunt was waar ze dan zelf hun eigen invulling aan gaven vanuit hun eigen levenservaring en vanuit datgene wat zij belangrijk vonden of waar zij voor stonden.
Vandaag op het feest van OLV Hemelvaart wil ik wat dieper ingaan op een aantal van deze beelden, omdat ze de rijkdom van de Mariafiguur belichten en omdat ze ons kunnen helpen om beter te begrijpen wie wij zijn en wat we kunnen zijn als individu en samen als kerkgemeenschap.

Bericht aan Maria van Margaret Dorgan, karmelietes

Ik zie u als “gezegend onder de vrouwen” en ik, een vrouw, ervaar hoe uw gezegende staat op me afstraalt -maar niet als een lichtbundel van een verre ster die afdaalt naar de onwaardige aarde. Uw warmte doordringt me omdat u het hart van een vrouw had en kon zingen wanneer u in de ban van schoonheid verkeerde en huilen als u werd afgewezen.
Voor mij bent u nooit een hemelse keizerin of een madonna uit de Renaissance geweest, maar veeleer een boerin die zich de haren van het bezwete voorhoofd veegt. Naarmate ik ouder word, wordt u voor mij meer een zuster dan een moeder. Ik zit naast u, een kinderloze weduwe, en haal samen met u herinneringen op aan geliefden die de grens van de tijd hebben overschreden en wier onzichtbare aanwezigheid nu wenkt naar de eeuwige hereniging. Als ik samen met u nadenk over mijn eigen dood, leidt u me naar een diepe innerlijke stilte waar uw Zoon woorden van eeuwig leven spreekt, en ik zing uw lied van vreugde in God, mijn verlosser.

Anonieme getuigenis

Toen alles goed ging had ik een groot vertrouwen in God, maar toen we kort na elkaar twee kinderen verloren verloor ik ook dit vertrouwen. Tot op een zomerdag, toen ik met een schok van herkenning oog in oog kwam te staan met de gewelddadige dood: ik zag een affiche voor een tentoonstelling -een schilderij van Maria met de gekruisigde Jezus- en vereenzelvigde mij onmiddellijk met dat beeld. Dat was slechts de eerste stap. Ik zwolg nog steeds in mijn verdriet, probeerde terug te krabbelen, was op zoek naar de innerlijke rust die het geloof kan geven. Ik voelde me nog drie jaar verlaten of was ik het die verliet?
Pas toen hoorde ik toevallig de Paulinische uitspraak van Augustinus dat het geloof niet van onszelf is of wordt verleend aan de hand van verdiensten, maar een gegeven is dat geloof vereist: “Geloven is denken met aanvaarding” In de advent, terwijl ik dacht over Maria Boodschap, besefte ik dat als er ooit iemand had bestaan wier vermogen tot geloven en aanvaarding op de proef was gesteld, zij dat wel geweest was. En zo is ook mijn geloof op de proef gesteld. Pas nu kan ik begrijpen wat Thomas Merton bedoelde met de opgelegde “ascese van beproeving”.

Zoals uit de twee getuigenissen blijkt kijken deze vrouwen op een bepaalde manier naar Maria, vanuit hun persoonlijkheid, hun geloofsbeleving en hun levenservaring en vanuit wat hen in een bepaalde periode van hun leven beroert of aanspreekt. Hierbij vinden ze een stuk van zichzelf terug in deze vrouw. Maria is voor hen een brug tussen het alledaagse en het heilige.

De sterk menselijke benadering van Maria viel me ook op in een aantal gesprekken die ik had: zo gebruikten twee vrouwen die elkaar trouwens helemaal niet kenden beiden bijna compleet dezelfde woorden in hun beschrijving van het beeld dat ze van Maria hebben: “Maria betekent geborgenheid, zachtheid, mededogen en warme sterkte. Ze is een vrouw die niet beoordeelt of veroordeelt, die mij ruimte heeft om mijn eigen weg te gaan, maar die er wel altijd is.”
Ik merkte in mijn gesprekken ook duidelijke accentverschillen tussen mannen en vrouwen. Waar veel vrouwen Maria meer zien als een soort gids en vertrouwenspersoon, waarbij ze altijd terecht kunnen, zijn de beelden die mannen hebben meer geïdealiseerd en vergeestelijkt, Maria is Gods moeder.

Mannen verwijzen meer expliciet naar de Bijbel: “Maria is de vrouw uit de Bijbel die samen met de vrouwen aan het graf terug tot de wereld gaat met het beeld van de verrezen Christus”. Een andere man zegde me: “Maria betekent zuiverheid, openheid maar voor mij is ze zeker geen dienstmaagd”.

Het beeld van de moeder die kan loslaten sprak één van mijn vrouwelijke gesprekspartners, moeder van meerdere kinderen bijzonder aan. Elke moeder weet trouwens hoe moeilijk het is om bepaalde kinderen toch hun weg te laten gaan, terwijl alles erop wijst dat het zou kunnen verkeerd lopen.

Via mijn gesprekken kwam ik tot de verrassende vaststelling dat Maria in deze tijd nog heel veel mensen aanspreekt en dat ze soms ook bij ongelovigen een soort steun betekent in moeilijke tijden. Zo vertelde me een bevriend koppel dat helemaal niet gelovig is, hoe ze toen hun dochter huwelijksproblemen had, te voet van Leuven naar Scherpenheuvel zijn gegaan. Vanuit hun gevoel van machteloosheid gingen ze op pelgrimstocht, op zoek naar steun en een oplossing bij iemand die voor hen een soort verbindingsfiguur was tussen henzelf in hun menselijk onvermogen en iets dat sterker was dan henzelf, van een andere orde, maar dat ze moeilijk konden benoemen. Later is hun dochter gescheiden maar toch vonden ze deze tocht een heel zinvolle onderneming die hen dichter bij elkaar had gebracht.

De beelden die we van Maria hebben zijn soms ook veelzeggend met betrekking tot de relatie met onze eigen moeder. Zo zegde iemand me: “ Ik heb eigenlijk geen echte band met mijn moeder. Ook nu ze gestorven is denk ik heel zelden aan haar. Misschien is het daardoor dat ik geen echt beeld heb van Maria en geen echte band ermee.” Ook bij een aantal andere gelovige mensen stelde ik vast dat ze, om welke reden ook geen enkel beeld hadden van Maria.

Zoals de beelden die men van Maria had in de loop van de geschiedenis evolueerden, zo evolueren ze vaak ook in de loop van ons eigen leven, parallel met wat voor ons in een bepaalde levensfase belangrijk is. Iemand vertelde me dat hij via een kunstwerk waarbij diverse fasen uit het leven van Maria waren uitgebeeld, haar nu meer in een menselijk perspectief plaatste, waar hij vroeger een meer mystiek beeld van haar had. Als kind gaven de vaste rituelen van de Mariaviering mij een veilig gevoel. Ik vermoed dat ik spontaan de onderlinge verbondenheid van de mensen voelde bij het samen uitvoeren van dezelfde handelingen en mij daar deelgenoot van voelde.
Maria was voor mij toen geen moeder maar een uitverkoren vrouw, waar ik heel erg naar opkeek omdat ze veel dichter stond dan ik bij een voor mij vrij onbereikbare God. Later nam ik afstand van de rituelen uit de Mariaviering omdat ik ze te veel ging associëren met het beeld dat de Kerk van Maria naar voor schoof en waar ik me helemaal niet in kon vinden.
Toen ik als moeder van opgroeiende kinderen vaak tegen mijn eigen grenzen aanstootte vond ik steun en troost bij Maria, voor wie het als moeder van Jezus toch ook helemaal niet van een leien dakje liep. Nu spreekt vooral de profetes uit het Magnificat mij aan: een vrouw met visie op een rechtvaardiger wereld met aandacht en respect voor de zwakkeren, vanuit een rotsvast vertrouwen in Gods barmhartigheid. Een vrouw die naar de toekomst kijkt vol hoop en met de overtuiging dat uiteindelijk recht zal geschieden.

Ik hoop dat de Kerk meer deze beelden van Maria, zoals ze zich laat kennen in het Magnificat gaat naar voor schuiven. Eerder dan de onbereikbare heilige en mystieke vrouw op haar piëdestal, wordt ze dan de sociaal geëngageerde vrouw die midden in de wereld staat tussen de vrouwen van vandaag waar zij een voorbeeld kan voor zijn. Dan zou ze tussen deze vrouwen staan en niet erboven.

Door de meer menselijke, meevoelende en sociaal geëngageerde kant van Maria te benadrukken zou de Kerk misschien op een andere manier naar de rol van de vrouw gaan kijken, haar een plaats geven in het besturen van de Kerk en meer verantwoordelijkheid binnen de gelovige gemeenschap. Dit zou een enorme verrijking betekenen en wellicht de Kerk een meer menselijk gezicht geven met aandacht voor de echte noden van deze tijd.