Kerstmis (2023) Alleen een God kan ons redden
Marcel Braekers
Openingszang 263 Gij verschijnt niet op de wolken
Begroeting
Je kan er niet omheen dat we dit jaar Kerstmis in een bijzondere sfeer vieren. De wereld davert op zijn fundamenten. Eerst werd gezegd dat in Bethlehem dit jaar geen viering zou plaats hebben, maar uiteindelijk wordt er toch zij het in mineur een nachtmis gevierd. Op zoveel plaatsen in de wereld leven conflicten, worden families uit elkaar gerukt, mensen gemarteld en vernederd. Partijen en figuren die geweld preken worden op applaus onthaald. Hoe raken we uit deze spiraal van onmenselijkheid? Ik denk dikwijls zoals Heidegger in een laatste interview zei: Nur noch ein Gott kann uns retten. We hebben nood aan een kracht van buiten die ons uit het moeras trekt. Maar tegelijk kan die kracht of die God niet totaal los van ons staan en geen vreemde zijn, want dat zou ons nog meer ons wegvoeren van onze situatie. ‘Geen God van buitenaf’ zongen we net in het lied. Dit is voor mij de kern van dit feest: we hebben nood aan een redder die boven ons gewoel en gevecht staat, maar het mag geen God van buitenaf zijn. Dat vieren we met de geboorte van deze Jezus in wie Gods menselijkheid zichtbaar werd. Dat zingen we ook in lied 264
Lied 264 Heden zal uw redder komen
Gebed
Die ons verwachten kent
En zegent met liefde,
Die ons bezaait
Met recht en vrede beide
En in ons wekt
De vrucht van het vertrouwen,
Geef ons
Een open oog,
Een helder zicht
Ook in de nacht,
Op Wie het licht der wereld is,
Het Woord dat op uw lippen ligt.
Woon onder ons
In wie Hij is,
In wat Hij zegt
In wat Hij met ons doet. (S. de Vries, Bij gelegenheid I p. 128)
Eerste lezing: het lied van de dienstknecht Jesaja 11,6-9, in: H. Oosterhuis, stilte zingen p. 280
Lied 261 om een mens te zijn
Tweede lezing: Lucas 2, 1 – 7
Kerstlied op viool
Lucas 2, 8 - 20
Lied 266 Moge ons voorwaar verschijnen
Homilie
In 1966 had er een gesprek plaats tussen enkele redacteuren van Der Spiegel en Martin Heidegger. Men wilde meer weten over zijn houding tegenover het Nazi-regime voor en tijdens de tweede wereldoorlog. Maar geleidelijk ging het gesprek vooral over de fundamentele ontworteling waarin de Westerse wereld en het echte denken is verzeild geraakt. De wetenschappen hebben het contact met hun basis verloren en de techniek is geen instrument meer in de handen van de mens, maar een gebeuren, het is een systeem (ein Gestell) geworden dat ons van de aarde heeft losgerukt en ons denken ontwricht, aldus Heidegger. Het beangstigende daarbij is dat alles wel functioneert, maar de ziel of de bezieling weg is. Ik bedenk voor mezelf dat het daarbij om meer dan alleen de techniek gaat en dat de oorlogen en wreedheden die vandaag op zoveel plaatsen heersen het symptoom zijn van veel andere onoplosbare problemen. Het is in deze sfeer dat we vandaag Kerstmis vieren.
Bij het herlezen van dit gesprek voel je hoe zelfs de grootste filosoof van de 20e eeuw zich machteloos voelt om deze tijd op een nieuw spoor te zetten. Zo begrijp ik zijn intussen beroemde conclusie: Nur noch ein Gott kann uns retten. De uitspraak heeft al veel inkt doen vloeien, want zowel christenen als atheïsten zouden hem graag in hun kamp hebben, maar dat lukt niet zo goed. Heidegger zegt niet “Nur Gott kann uns retten” maar “nur ein Gott“ en laat daarmee in het midden wat hij bedoelt en hoe je dat moeilijke woord ‘God’ kunt begrijpen. Wij mensen hebben niet veel in handen, wat we wel kunnen is in denken en dichten ons voorbereiden op het verschijnen van de Godheid. God kunnen we niet nabij brengen, hoogstens kunnen we onze verwachting uitzuiveren en ons contact met de aarde en met elkaar herstellen. Misschien, zo zegt hij, moeten we zelfs zo durven denken dat we voorbij alle woorden tot eerbiedig zwijgen overgaan.
De uitspraak ‘dat alleen nog een God ons kan redden’ spookt de laatste tijd dikwijls door mijn hoofd bij het zien van de vele wreedheden die mensen elkaar aandoen. Daarmee verbonden zie je hoe wereldwijd mensen massaal op de vlucht slaan of wanhopig risico’s nemen in hun zoektocht naar een beter leven. Maar ook hier in ons zogenaamd welvarend land toont onderzoek hoe kinderen en jongeren zich onveilig en ongeborgen voelen in deze samenleving die draait als een gekmakende carrousel. Het Kerstmis dat ons door de media en de commerce wordt opgedrongen past helemaal in deze sfeer.
Ik denk dat we niet meer in staat zijn om onszelf uit deze neergaande spiraal los te rukken, slechts ‘een God’ of ‘God’ kan ons eruit trekken. Maar indien Hij (of Zij) dat zou kunnen, dan gebeurt dit niet zomaar van buitenaf, los van alles wat we zijn, want dat zou even vervreemdend zijn als wat de techniek nu met ons doet. God kan alleen reddend nabij zijn als Hij oplicht in het hart en het leven van mensen. Dat is voor mij de boodschap van Kerstmis: God verscheen in de gestalte van een mens en toonde via die mens hoe we opnieuw bij de basis van ons leven geraken. In de persoon van Jezus lezen en leren we hoe we aan dit leven opnieuw een Grond kunnen geven.
Dat is voor mij ondanks alles hoopvol, en je ziet ook overal kleine vonken van licht. Vorige week had hier in Leuven het proces plaats over de vermoorde Scheutisten in Guatemala. Dankzij het doorzettingsvermogen van de families en de respectvolle houding van het gerecht werd aan het martelaarschap van deze mannen en van de honderdduizenden vermoorden recht gedaan. We kunnen God niet dwingen naar ons toe, maar in zijn mens geworden Woord toont Hij hoe Licht in deze wereld kan geboren worden. Het is zoals de engelen zongen: “Vrede op aarde aan diegenen die God heeft uitgekozen” niet de mensen die denken dat ze van goede wil zijn, maar diegenen aan wie God zich wil bekend maken.
Groot dankgebed 163
Na de communie 271 Adeste fideles
Geen Kerstkantate
Niet alleen in het holst
Van de nacht van het jaar,
Iedere dag van het jaar
Heeft het licht het koud.
Het vraagt om geen engelenstemmen,
Het hongert naar
Een beetje gerechtigheid
Aan deze kant van de tijd.
En dromen doet het ook niet van
Eeuwig hemelse zomers
In en om het vaderhuis
Het hunkert naar
Aardse dagen ooit
Zonder marteling en moord
Het licht dat van puur licht
Kind is en woord. Hans Andreus
